چراغ بازار سیاه ناصرخسرو باردیگر روشن شد

یسکافه: «ناصرخسرو، محله ای که نامش به بازار سیاه دارو گره خورده است. از هر طرف که به ورودی های این خیابان نزدیک شوید، داروفروشان و دلالان به سراغ شما خواهند آمد و هنوز به ناصرخسرو نرسیده تبلیغشان شروع می شود… دارو… دارو… »

به گزارش یسکافه به نقل از ایسنا، روزنامه شرق در ادامه نوشت: «با چشمانشان دنبالت می کنند و می پرسند؛ «چه دارویی می خوایی؟» با چهره هایی آفتاب سوخته، ردیف جلوی درب ایستگاه مترو ایستاده اند و با عبور هر رهگذری زمزمه می کنند: «دارو… دارو… » بااینکه مسئولان وزارت بهداشت بارها اعلام نموده اند کمبود دارویی در کشور وجود ندارد اما بازار داغ دلالان دارو بیانگر چیز دیگری است و این روز ها کار داروفروشان غیر قانونی به دلیل تغییرات نرخ ارز و تأثیرات آن بر واردات دارو، بیش از همیشه رونق گرفته و دلالان این کالای اساسی را به پاتوق همیشگی شان، یعنی خیابان ناصرخسرو کشانده است. انواع قرص ها، داروها و آمپول هایی را که حتی در داروخانه های تخصصی نیز نایاب شده، به دستتان می رسانند. کار به جایی رسیده که مسئولان وزارت بهداشت از نهادهای امنیتی و قضائی خواسته اند به سوژه رسیدگی کنند. در شبانه روز گذشته نیز حداقل در دو بخش خبری صداوسیما به این ماجرا پرداخته شده است.

اما سؤال اینجاست که منشأ و مبدأ تأمین دارو در این بازار کجاست؟ چه عواملی موجب رونق باردیگر این بازار سیاه شده است که در سال های گذشته تلاش هایی برای کنترل و کاهش فعالیت داروفروشان در این خیابان انجام شده بود.
کیانوش جهانپور، مدیر کل روابط عمومی وزارت بهداشت، درباره منشأ و مبدأ تأمین دارو در بازار سیاه ناصرخسرو به «شرق» می گوید: «داروهای مختلفی که در بازار سیاه دارویی وجود دارند منابع مختلفی دارند. گاهی اینها داروهای قاچاق هستند و از مبادی غیر رسمی یا حتی امکان دارد به صورت پنهان کاری از مبادی رسمی و به صورت قاچاق وارد کشور و وارد بازار سیاه دارو شوند. برخی از این دارو ها اساسا جعلی و تقلبی هستند، یعنی حتی امکان دارد از خارج از مرز ها وارد کشور نشوند، بلکه در کارگاه های زیرزمینی تهیه و در چارچوب بسته بندی های جعلی شبیه به داروهای برند و آن چه مورد توجه بازار است، ساخته و در بازار سیاه عرضه شوند، چون از طریق رسمی قابلیت عرضه ندارند. البته برخی داروهایی که توزیع کنترل شده دارند یا نایاب یا کمیاب هستند، آنها هم امکان دارد به صورت نشت از زنجیره توزیع دارو وارد بازار سیاه شوند. بدین سبب این دارو ها منبع و منشأ واحدی ندارند، چون امکان دارد داروهای کمیابی که از آن صحبت می شود در زنجیره توزیع یا از طریق افراد و کارکنان متخلف در شرکت های پخش، شرکت های واردکننده، کارکنان داروخانه یا حتی شرکت ها و داروخانه های متخلف این داروها به بیرون از داروخانه نشت پیدا کند و در بازار سیاه با قیمت های چند برابر قیمت مصوب به فروش برسد.»

او در ادامه درباره نظارت های سیستم سلامت بر خروج داروها از توزیع رسمی می گوید: «از جمله مهم ترین اقدامات مهمی که در ماه های اخیر در این زمینه صورت گرفت، بحث هوشمندسازی نظارت بر زنجیره توزیع داروست. هم اکنون بیش از ۴۵۰ قلم داروی مصرفی در کشور وجود دارد که جزء داروهای گران قیمت هستند و مورد استفاده بیماران خاص و صعب العلاج داخل سیستم هوشمندسازی قرار گرفته اند و این روند همچنان رو به توسعه است و مقرر است داروهای بیشتری در این سامانه قرار بگیرند. عموما داروهایی که احتمال دارد در بازار سیاه عرضه شوند، در چارچوب این سیستم قرار می گیرند تا از مبدأ تا مقصد که به دست مصرف کننده می رسد رصد شود. هم اکنون این ۴۵۰ قلم دارویی که در این سیستم قرار گرفته اند در بازار سیاه و بازار موازی وجود ندارند اما برخی از داروها همچنان در این لیست قرار نگرفته اند که آنها امکان دارد به هر دلیل در بازار سیاه عرضه شوند. البته این نکته نیز حائز اهمیت می باشد که بسیاری از داروهایی که امکان دارد در بازار سیاه دارویی ارائه شود و مشابه آن در بازار زنجیره ای تأمین و توزیع دارو به صورت رسمی در حال توزیع باشد اما علایقی که برخی افراد به هر دلیلی به داروی برند دارند یا به توصیه پزشک یا به دلیل این که پیش از این مصرف کننده داروی برند خاصی بوده اند و به نوعی چسبندگی به این برند دارند امکان دارد پای این افراد را به بازار سیاه دارو بکشاند. این افراد وقتی نمی توانند آن برند خاص را تهیه کنند امکان دارد به بازار سیاه کشانده شوند. تهیه دارو از بازار سیاه به هر حال ریسک بالایی دارد.»

به گفته جهانپور، ناصرخسرو بعنوان نماد بازار سیاه یا قاچاق داروی کشور شناخته شده است، البته امکان دارد این اتفاق در مکان های دیگری نیز رخ دهد و فقط ناصرخسرو نباشد. ناصرخسرو پدیده جدیدی نیست و می توان گفت همیشه وجود داشته است. البته این معضل مختص ایران نیست و حتی در پیشرفته ترین نظام های دارویی دنیا حدود ۱۰ درصد بازار دارو را بازار داروهای قاچاق و تقلبی شکل می دهد، حالا در ایران به نام ناصرخسرو شهرت دارد و در کشور های دیگر با نام های دیگر. در ناصرخسرو صرفا بحث ارائه دارو های مورد نیاز درمان مردم مطرح نیست. بسیاری از داروهایی که در این بازار توزیع می شود امکان دارد اساسا کاربرد های غیر قانونی داشته باشد، چون این داروها از محل مجاز قابل تهیه نیست و عموما در بازار های سیاه یافت می شود، ازجمله مخدر ها، شبه مخدر ها، داروهای سقط جنین و در کنار اینها هم البته داروهایی که امکان دارد به هر دلیلی در نظام دارویی به صورت مستقیم در دسترس نباشد نیز مشاهده می شود. افرادی که بخواهند خارج از مسیر رسمی به دارو دسترسی پیدا کنند وارد بازار های سیاه می شوند.

البته بگفته این مقام مسئول در وزارت بهداشت، بازار ناصرخسرو تنها بازار سیاه داروی کشور نیست. وی در این باره می گوید: «با گسترش فضای مجازی و افزایش دسترسی مردم به فضای مجازی ما با پدیده ای مواجه هستیم که می توان نام آنرا ناصرخسروی مجازی گذاشت. داروها یا مکمل هایی که جعلی و قاچاق هستند یا از زنجیره تأمین نشت پیدا کرده اند یا بوسیله شبکه های مجازی معرفی و عرضه می شوند. در کنار این ما پدیده بازار داروهای ماهواره ای را نیز داریم که داروهایی هستند که از طریق ماهواره و شبکه های ماهواره ای فارسی زبان تبلیغ می شوند، شماره ها و آدرس های اینترنتی را در اختیار افراد قرار می دهند تا به آنها بازگشت کنند و حتی کالا را درب منزل دریافت کنند. تردیدی در این نداریم که قسمت اعظم بازار سیاه دارو اساسا ارتباطی به زنجیره تأمین و عرضه رسمی دارو ندارد، این سوژه خارج از زنجیره توزیع دارو است و قاعدتا به لحاظ کارویژه، اختیارات و مسئولیت نظام سلامت ما امکان ورود مستقیم به حوزه فضای مجازی و نظارت مستقیم بر بازار های غیر مجاز دارو را نداریم، به همین خاطر از دستگاه های انتظامی و دستگاه های امنیتی می خواهیم به سوژه ورود پیدا کنند. اساسا ورود مدعی العموم و دستگاه قضائی می تواند دایره را بر افرادی که در این بازار سیاه حرکت می کنند تنگ کند.»

ناصرخسرو از گذشته تابحال محلی برای تهیه دارو بوده است، زمانی به صورت رسمی و با تغییر سیستم توزیع دارو، به صورت غیر رسمی اما چه عواملی موجب شد ناصرخسرو به محلی برای توزیع غیررسمی دارو و بازار سیاه دارو تبدیل شود؟

حسام الدین شریف نیا، کارشناس اقتصاد دارویی نیز با بیان این که بازار دارویی در ناصرخسرو یک سابقه تاریخی دارد، به «شرق» می گوید: «قبل از انقلاب که شرکت پخش دارو وجود نداشت و توزیع دارو به صورت بنکداری انجام می شد، ناصرخسرو محل بنکداران دارویی بود و هر کسی که قصد تهیه دارو داشت، به ناصرخسرو بازگشت می کرد. بعد از انقلاب روند توزیع دارو در کشور تغییر کرد و منظم شد. از آن زمان به بعد ناصرخسرو کارکرد خودش را بعنوان محل تأمین دارو به شیوه قبلی از دست داد.»

به گفته این کارشناس اقتصاد دارویی قاچاق ناشی از دو عامل است، نیاز و سود اقتصادی. بعد از انقلاب که در کشور نظام ژنریک در حوزه دارو اجرا شد و اجازه واردات بسیاری از داروها به کشور گرفته شد. طبیعی است که به داروی برندی که در داخل کشور مشابه تولید داخلی آن وجود دارد، نیاز است. نیاز به داروهای برند در کشور وجود دارد که این نیاز را قاچاقچیان غالبا از کشور ترکیه تأمین می کردند. محدودیت ها امروزه بیشتر هم شده است و اجازه واردات داروی مشابه تولید داخل را نمی دهیم اما نیاز ها همچنان وجود دارد. ارز سوی دیگر این دارو هاست که با قیمت های بالا وارد کشور می شوند. یک سری کالای غیر مجاز نیز مانند آمپول هورمون رشد یا داروی آمپول سقط جنین را که نیاز آن در بازار غیر رسمی وجود دارد، از ناصرخسرو تأمین می کنند. اینها افرادی هستند که به زنجیره رسمی تأمین دارو ارتباطی ندارند.
او دلیل گسترش این بازار را وجود دو عامل می داند و می گوید: «به دو علت این بازار امروزه گسترش پیدا کرده است؛ یک، ممنوعیت واردات داروی مشابه داخلی و دوم محدودیت است یعنی دارویی مانند دپاکین، مدوپار و… چون برخی افراد سودجو می دانند که نیاز به این دارو وجود دارد، آنرا از داروخانه یا افراد به صورت دستی خریداری می کنند و در بازار سیاه با قیمت بالا می فروشند. نوع جدید قاچاق که شکل گرفته، قاچاق معکوس دارو است. داروهای وارداتی یا تولید داخل به دلیل اختلاف نرخ ارز در داخل کشور بسیار ارزان شده است، به همین دلیل داروها را از داروخانه ها می خرند و در کشور های دیگر قاچاق می کنند.»

شریف نیا همچنین درباره خرید و فروش دفترچه می افزاید: «پیش از این داروها با کد ثبت نمی شدند و به راحتی برخی افراد می توانستند با مهر پزشک و… دارو را از کانال رسمی دارو خارج کنند اما با طراحی سیستم های جدید دیگر نمی توان این کار را انجام داد و این دارو ها شامل بیمه نمی شوند اما با خرید و فروش دفترچه می توان دارو های گران قیمت را از داروخانه تهیه و آنرا به کشور های دیگر قاچاق کرد. اگر قاچاق وجود دارد، برمبنای سود و نیاز است، ما برای این که بتوانیم جلوی قاچاق و بازار سیاه را بگیریم، باید آنرا ریشه یابی کنیم. البته اخیرا کار های خوبی در این زمینه انجام شده است؛ مانند راه اندازی پرونده الکترونیکی سلامت که هر چقدر زودتر راه اندازی شود و داروخانه ها و شرکت های پخش زودتر به سیستم تی تک متصل شوند، احتمال بروز تخلف را کاهش می دهند.»

یکی از مسائلی که درباره خروج دارو از سیستم سلامت مطرح است، خرید و فروش دفترچه بیمه است. مدیرعامل سازمان بیمه سلامت در واکنش به ماجرای دفترچه بیمه های کرایه ای، درباره چگونگی تأمین داروهای بازار سیاه ناصرخسرو به «شرق» می گوید: «دارویی که در ناصرخسرو یا بازارهای شبیه به ناصرخسرو دیده می شود، منشأ های مختلفی دارد. امکان دارد این دارو ها قاچاق باشد یا دارویی باشد که در فارماکوپه و نظام دارویی کشور وجود ندارد و به همین دلیل داروخانه ها نمی توانند آنرا عرضه کنند. تجویز چنین دارویی طبق قانون برنامه ششم توسعه تخلف است و در صورت تجویز چنین دارویی باید برمبنای جزء یک ماده ۲۸ قانون نظام پزشکی، با متخلف و کسی که آنرا تجویز کرده است، برخورد قانونی شود. همچنین بخشی از این بازار مربوط به تخلفاتی است که امکان دارد داروخانه ها یا شرکت های توزیع داشته باشند که البته من از حد و حجم آن اطلاعی ندارم. تأمین داروی بازار ناصرخسرو به شیوه های مختلفی انجام می شود. برای مثال فکر کنید فردی داروی گران قیمتی را مصرف می کند و پس از مدتی فوت می کند. حال خانواده اش نمی توانند داروهای آن فرد را به داروخانه پس بدهند. بنابراین می روند و در ناصرخسرو آنها را می فروشند یا در برخی موارد می بینیم که پزشک پروتکل درمانی بیمار را تغییر داده و حالا بیمار داروهای گران قیمت باقی مانده را که داروخانه هم آنها را پس نمی گیرد، به ناصرخسرو می برد و می فروشد یا حتی بخش بسیار اندکی از فروشندگان دارو در داروخانه ها، داروی تاریخ مصرف گذشته شان را وارد این بازار می کنند. یکی از موارد تخلف در این حوزه می تواند دفترچه های بیمه هم باشد.»

طاهر موهبتی درباره تحویل داروی بیماران خاص از طریق سامانه تأیید خدمت و برای جلوگیری از سوء استفاده های احتمالی اضافه کرد: «حدود ۳۸۰ داروی پرونده ای داریم و این طور نیست که هر شخصی بگوید هموفیلی یا بیماری صعب العلاج دارد و به او دارو داده شود. بیماران خاص پرونده دارند و داروی مصرفی آنها نیز مشخص و در سامانه تأیید دارو، نشان دار است. هم اکنون ۸۰ درصد هزینه داروهایی که گران قیمت هستند، در داروخانه ها از طریق سامانه تأیید خدمت، تحویل می شود. بنابراین وقتی کسی بیماری خاص ندارد و به داروخانه بازگشت می کند تا داروی بیمار خاص را دریافت کند، دارویی به او تحویل داده نمی شود. این در حالی است که در نسخه ها نیز سقف وجود دارد و تعداد داروها در سامانه ثبت می شود. هم اکنون سامانه دارویی این توانایی را دارد که داروها را برمبنای تخصص پزشک تجویزکننده، جنسیت، سن و قلم دارو، کنترل کند و بعد دارو تحویل داده شود. هر چه بتوانیم زیرساخت های فناوری اطلاعات را بیشتر در سازمان بیمه سلامت فراهم کنیم، سطح دسترسی مردم به خدمات راحت تر و سیاست گذاری ها واقعی تر خواهد بود و از سوءاستفاده های احتمالی نیز جلوگیری می شود.»

حواشی بازار سیاه دارو در ناصرخسرو در روز های اخیر وزیر بهداشت را نیز به واکنش واداشت. سعید نمکی در اجلاس معاونان درمان دانشگاه های علوم پزشکی سراسر کشور در این زمینه اظهار داشت: «چند ماه است از لزوم نظام سلامت الکترونیک و بعضی نقصان های زیرساختی در نظام سلامت و قوانین مغفول مانده فریاد می زنیم ولی برخی دوستان اخیرا دوربین به دست گرفته اند و در این حوزه روشنگری می کنند که البته باز هم جای خوشبختی است و از آن استقبال می نماییم. ۳۰ سال قبل که معاون بهداشت وزارت بهداشت بودم، به یکی از سیستم های امنیتی پناه بردیم که ناصرخسرو از محدوده کنترل ما خارج است و کمک لازم داریم، طبق قراردادی بنا شد سرویس دریافت نماییم و سقف ریالی هم برای قرارداد تعیین شد و پس از مدتی کوتاه، کوپن سقف ما به اتمام رسید و حاصل آن تنها شناسایی وانت مملو از داروی قاچاق زیر یکی از پل های شهر بود.

نمکی در ادامه به فساد بدنه سازمان غذا و دارو اشاره نمود و اضافه کرد: «در سازمان غذا و دارو که متأسفانه گاهی برخی از مجرمان این مجموعه یا شریک یا رقیب مجموعه های خارج از سازمان بودند، افراد خالص دانشگاهی را جایگزین کردیم. روزی باید همه ما پاسخ دهیم در ایام سخت مملکت کجا بودیم و چه کردیم؟ امیدوارم آن روز مجبور نباشیم بگوییم زیر چشمان ما با IRC پودر کاکائو و نارگیل، داروی قاچاق وارد کرده و توزیع کردند و کارمند ما هم پشت سیستم و سامانه این مساله را تأیید کرده است؛ یعنی بجای چرتکه، به دزدها ماشین حساب دادیم. خدا کند نگوییم سامانه ای داشتیم که در آن، این توانایی وجود داشته که یک خانم دکتر در ۱۳ یا ۱۴ مرکز، مسئول فنی بود و سیستم و سامانه او را ریجکت نکرده بود.»

او با بیان این مسئله که پرونده الکترونیک سلامت را راه اندازی کردیم و سؤال اینجاست که چرا این پرونده سال ها اجرائی نمی شد، اظهار نمود: «اگر مقاومتی باشد، از آن رو است که می دانند تنها علاج جلوگیری از قاچاق، ثبت صحیح و نظام جمع آوری داده ها است. چرا برخی مقابل این که همه چیز شفاف شود، مقاومت می کنند؟ پرونده الکترونیک سلامت به ما کمک خواهدنمود که پزشکی خانواده، راهنماهای بالینی و سیستم ارجاع را مستقر نماییم. کسی دنبال اجرائی کردن این موارد است که بخواهد مملکت به سمت پاکیزگی برود و کسی که مخالفت می کند، اساسا نمی خواهد مملکت نظم و صلاح پیدا کند. سامانه ای به نام تی تک داریم که حاوی اطلاعات ارزشمندی است؛ اما مشکلاتی هم دارد که همه را مأمور کرده ایم آنها را برطرف کنند. این سامانه باید در اختیار حاکمیت باشد تا اطلاعات حاکمیتی مصون بماند. اینها مباحثی است که از چند ماه قبل با جدیت آغاز نموده ایم و هر ماه هم عده ای به جمع همراهان این رویکرد پیوسته اند و خواهند پیوست و هر روز به تحقق اهداف و آرمان ها در این راه نزدیک تر می شویم.»

منبع: یسکافه